เอตฺถ จ วุฏฺฐานเมว ปมาณํ, น ปริคฺคหทสฺสนานิฯ อปฺปณิหิตา นาม สุขปณิธิยา ปฏิปกฺขโตฯ สุญฺญตา นาม อตฺตทิฏฺฐิยา อุชุปฏิปกฺขตฺตา สตฺตสุญฺญตาย สุทิฏฺฐตฺตาฯ มคฺโค อนิมิตฺโต นาม วิปสฺสนาคมนโตฯ ผลํ อนิมิตฺตํ นาม มคฺคาคมนโตฯ วิกปฺโป อาปชฺเชยฺย อาคมนสฺส ววตฺถานสฺส อภาเวน, วิปสฺสนาย อนิมิตฺตาทินามลาโภ อววตฺถิโตติ อธิปฺปาโยฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ ยสฺมา ปน สา มคฺควุฏฺฐานกาเล เอวรูปาปิ โหตีติ ตสฺส วเสน มคฺคผลานํ วิย ผสฺสสฺสปิ ปวตฺติรูปตฺตา ยถาวุตฺโต วิกปฺโป อนวสโรติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตโย ผสฺสา ผุสนฺตีติ ปุคฺคลเภทวเสน วุตฺตํฯ น หิ เอกํเยว ปุคฺคลํ เอตสฺมิํ ขเณ ตโย ผสฺสา ผุสนฺติฯ ‘‘ติวิโธ ผสฺโส ผุสตี’’ติ วา ภวิตพฺพํฯ ยสฺมา ปน ‘‘นิโรธผลสมาปตฺติยา วุฏฺฐิตสฺสา’’ติอาทิ ยสฺส ยถาวุตฺตา ตโย เอว ผสฺสา สมฺภวนฺติ, ตสฺส อนวเสสคฺคหณวเสเนว วุตฺตํ ‘‘ตโย ผสฺสา ผุสนฺตี’’ติฯ

นิพฺพานํ วิเวโก นาม สพฺพสงฺขารวิวิตฺตภาวโตฯ ตสฺมิํ วิเวเก เอกนฺเตเนว นินฺนโปณตฺตา เอว หิ เต ปฏิปฺปสฺสทฺธสพฺพุสฺสุกฺกา อุตฺตมปุริสา จตุนฺนํ ขนฺธานํ อปฺปวตฺติํ อนวเสสคฺคหณลกฺขณํ นิโรธสมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺตีติฯ

ทุติยกามภูสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. โคทตฺตสุตฺตวณฺณนา

[349] เนสนฺติ อปฺปมาณเจโตวิมุตฺติ-อากิญฺจญฺญเจโตวิมุตฺติสญฺญิตานํ ฌานานํฯ อตฺโถปิ นานาติ อาเนตฺวา โยชนาฯ ผรณอปฺปมาณตาย ‘‘อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺตี’’ติ ลทฺธนามํ พฺรหฺมวิหารชฺฌานนฺติ อาห ‘‘ภูมนฺตรโต’’ติอาทิฯ อากิญฺจญฺญา เจโตวิมุตฺตีติ อากิญฺจญฺญายตนชฺฌานนฺติ อาห ‘‘ภูมนฺตรโต’’ติอาทิฯ วิปสฺสนาติ อนิจฺจานุปสฺสนา, สพฺพาปิ วาฯ ปมาณกรโณ นาม ยสฺส สยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส คุณาภาวทสฺสนวเสน ปมาณกรณโตฯ

ผรณอปฺปมาณตายาติ ผรณวเสน อปฺปมาณโคจรตายฯ นิพฺพานมฺปิ อปฺปมาณเมว ปมาณโคจรานํ กิเลสานํ อารมฺมณภาวสฺสปิ อนาคมนโตฯ ขลนฺติ ขเล ปสาริตสาลิสีสาทิภณฺฑํฯ กิญฺเจหีติ มทฺทสฺสุฯ เตนาห ‘‘มทฺทนฏฺโฐ’’ติฯ อารมฺมณภูตํ, ปลิพุทฺธกํ วา นตฺถิ เอตสฺส กิญฺจนนฺติ อกิญฺจนํ, อกิญฺจนเมว อากิญฺจญฺญํฯ

รูปนิมิตฺตสฺสาติ กสิณรูปนิมิตฺตสฺสฯ น คหิตาติ สรูปโต น คหิตา, อตฺถโต ปน คหิตา เอวฯ เตนาห – ‘‘สา สุญฺญา ราเคนาติอาทิวจนโต สพฺพตฺถ อนุปวิตฺถาวา’’ติฯ

นานาติ สทฺทวเสนฯ เอกตฺถาติ อารมฺมณวเสน อารมฺมณภาเวน เอกสภาวาฯ เตนาห ‘‘อปฺปมาณํ…เป.… เอกตฺถา’’ติฯ อารมฺมณวเสนาติ อารมฺมณสฺส วเสนฯ จตฺตาโร หิ มคฺคา, จตฺตาริ ผลานิ อารมฺมณวเสน นิพฺพานปวิฏฺฐตาย เอกตฺถา เอการมฺมณาฯ อญฺญสฺมิํ ปน ฐาเนติ อิทํ วิสุํ วิสุํ คเหตฺวา วุตฺตํ อปฺปมาณาทิ ปริยายวุตฺตํ, นิพฺพานํ อารพฺภ ปวตฺตนโตฯ ตสฺมา ‘‘อญฺญสฺมิ’’นฺติ อิทํ เตน เตน ปริยาเยน ตตฺถ ตตฺถ อาคตภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

โคทตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. นิคณฺฐนาฏปุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[350] อาคตาคโมติ วาจุคฺคตปริยตฺติธมฺโมฯ วิญฺญาตสาสโนติ ปฏิวิทฺธสตฺถุสาสโนฯ เตนาห ‘‘อนาคามี’’ติอาทิฯ นคฺคโภคฺคนฺติ อวสนภาเวน นคฺคํ, กุฏิลชฺฌาสยตาย โภคฺคํ, ตโต เอว นิสฺสิริกํฯ นคฺคตาย หิ โส รูเปน นิสฺสิริโก, โภคฺคตาย จิตฺเตนฯ ภควโต สทฺธายาติ ภควติ สทฺธายฯ ตสฺมิํ สทฺทหนา โอกปฺปนา ตสฺส สทฺธาติปิ วตฺตพฺพตํ ลภติฯ คจฺฉามีติ อาคจฺฉามิ, พุชฺฌามีติ อตฺโถฯ เอตํ นิคณฺเฐน ปุจฺฉิตมตฺถมาหฯ

กายํ อุนฺนาเมตฺวาติ กายํ อพฺภุนฺนาเมตฺวาฯ กุจฺฉิํ นีหริตฺวาติ ปิฏฺฐิยา นินฺนมเนน กุจฺฉิํ ปุรโต นีหริตฺวาฯ